'कोरोना दोस्रो लहरः सिमाना पुरै बन्द गर्नुको विकल्प छैन'

डा.रवीन्द्र पाण्डे

- नेपालमा नयाँ प्रजातिका कोरोना भाइरसको कारण हामी अप्ठ्यारो मोडमा पुगेका छौं | कन्ट्याक्ट ट्रेसिंग तथा समुदायमा परीक्षण नहुँदा पनि संक्रमितको संख्या तीब्रगतिमा बढिरहेको छ | यो बढोत्तरी निकै माथि पुग्ने स्वास्थ्य मन्त्रालयले पनि पटकपटक जानकारी गराएको छ |

- छिमेकी देश भारतको स्वास्थ्य प्रणाली फेलरको अवस्थामा पुगेको छ | भारतसंग विश्वका अधिकांश देशले उडान बन्द गरेका छन् र भारतीय नागरिकको प्रबेशमा अस्थायी रोक लगाएका छन् | सरकारले यसतर्फ सोंच्नु जरुरी छ | सिमाना पुरै बन्द गर्नुको बिकल्प छैन | भारतमा अक्सिजन र औषधिको चरम अभाव हुँदैछ | तसर्थ सरकारले अक्सिजन तथा जीवनरक्षक औषधि स्टोर गर्नु जरुरी छ |

- दीर्घबिरामीले ६ महिना पुग्ने औषधि किनेर स्टक राख्नुहोला |

- सकभर घरभित्र बस्नुहोला | सम्भव भएसम्म घरबाहिर ननिस्कनुहोला |

- बालबालिकालाई घरभित्र नै राख्नुहोला | पसलमा तथा खेल्ने ठाउँमा नपठाउनुहोला |

- सानोतिनो समस्यामा अस्पताल / स्वास्थ्य केन्द्र / क्लिनिक नजानुहोला | पछि गर्न मिल्ने अप्रेसन सार्नुहोला |

- सकभर सार्वजनिक साधनको प्रयोग नगर्नुहोला | गर्ने परेमा डबल मास्क लगाएर तथा तथा स्यानिटाइजर प्रयोग गरिरहनुहोला |

- डबल मास्क लगाएर, दुरी कायम गरेर, भीडमा नगएर, भेटघाट / आवतजावत बन्द गरेर, भेन्टिलेसन पर्याप्त भएको ठाउँ प्रयोग गरेर तथा हात सफा गर्दै अत्यावश्यक काममा जानुहोला |

- प्रयोग गरेको मास्क खल्तीमा राखेर घरमा भाइरस नभित्र्याउनुहोला | जथाभावी मास्क नफाल्नुहोला | प्रयोग गरेको मास्क गाडेर वा फोहोरको थुप्रोमा राखेर असल नागरिकको दायित्व पुरा गर्नुहोला |

- सकभर घरबाटै काम गर्नुहोला |

- यो नयाँ प्रजातिको महामारी गतसालको भन्दा निकै संक्रामक तथा घातक छ | पोहोरसाल जस्तै पेलिन्छ भन्ने नसोंच्नुहोला |

- नयाँ प्रजातिको कारण बालबालिका, युवा तथा हरेक बर्गका व्यक्तिलाई निकै गाह्रो भएर अस्पतालमा भर्ना हुनुपरेको छ | हट्टाकट्टा व्यक्तिलाई पनि कोभिड निमोनिया भइरहेको छ |

- हामीले जनस्वास्थ्यका मापदण्ड पूर्णत पालना गरेनौं भने अस्पतालले धान्न नसक्ने अवस्था आउन सक्छ | उपचार खर्चिलो, दुर्लभ तथा जोखिमपूर्ण बन्दैछ | तसर्थ रोकथामको लागि हरेक नागरिक जिम्मेवार हुनुको बिकल्प छैन |

- सरकारले समयसमयमा दिएका निर्देशन पालना गर्नुहोला | पाएसम्म खोप लगाउनुहोला |

- खोप लगाएका व्यक्तिलाई पनि जनस्वास्थ्यका मापदण्ड पालना नगरे संक्रमण हुनसक्छ | खोपले पुरानो प्रजातिको लागि काम गर्ने हो | नयाँ प्रजातिमा कम प्रभावकारी छ | खोप लगाएको व्यक्तिलाई संक्रमण भएमा गम्भीर हुने अवस्था सामान्यतया कम हुन्छ |

- हरेक टोल सुधार समिति, वडा, पालिका, क्लब, संस्था आदिले टोलटोलमा जनजागरणका कार्यक्रम संचालन गर्नुहोला |

- कोरोना भाइरस सबैभन्दा धेरै नाकबाट सर्छ | तसर्थ मास्क लगाउँदा नाक र मुख राम्रोसंग छोपिने गरि लगाउनुहोला \ तदनुरूप सल्लाह दिनुहोला |

- बैठक, भोजभतेर, जमघट नगर्नुहोला |

- परिवारमा एकजना संक्रमित भएमा सबैले परीक्षण गर्नुहोला | अहिले पुरै परिवार संक्रमित भएको अवस्था छ |

- कोरोना रोक्ने वा च्वाट्ट निको गर्ने कसैले भन्छ भने त्यो गलत हो | भ्रममा नपर्नुहोला |

- इम्युनिटी पावर बढाउने भनेर जथाभावी औषधि सेवन नगर्नुहोला | पोषिलो खाना, व्यायाम, आराम, निद्रा तथा तनाबरहित जीवनशैली नै आत्मबल बढाउने प्रमुख उपाय हुन् |

- कोरोना महामारीको बारे फैलाउने भ्रमको पछि नलाग्नुहोला | भ्रमको कारण संक्रमण धेरै बढेको छ |

- कोरोना संक्रमण हुन्छ कि भनेर नआत्तिनुहोला | आफुले सतर्कता अपनाएमा रोकथाम गर्न सकिन्छ |

- पिसिआर पोजिटिभ भएमा अत्यास नमान्नुहोला | तापक्रम, अक्सिजनको मात्रा नाप्ने, लक्षण अनुसारको औषधि सेवन गर्ने तथा गाह्रो भएमा अस्पताल जानुहोला | जथाभावी एन्टिबायोटिक लगायतका औषधि नखानुहोला | चिकित्सकको सल्लाह अनुरुप मात्र औषधिको सेवन गर्नुहोला | असम्बन्धित व्यक्तिले भनेको कुनैपनि औषधि सेवन नगर्नुहोला |

- एम्बुलेन्स, चिकित्सक तथा अस्पतालको फोन नम्बर राख्नुहोला | गाह्रो भएमा कुन अस्पताल जाने भनेर योजना बनाउनुहोला | यसले तनावलाई कम गर्छ |

- घरका जेष्ठ नागरिक, दीर्घबिरामी, अशक्त तथा बालबालिकालाई सकभर घरभित्र आइसोलेसनमा राख्नुहोला |

- कोरोना संक्रमण सर्ने आफन्त, साथी तथा छिमेकीबाट हो | प्रत्येक व्यक्तिलाई संक्रमित भएको ठानेर जनस्वास्थ्यका मापदण्ड पालना गरेर मात्र भेट्नुहोला | लक्षण नदेखिने अवस्थामा यो रोग धेरैलाई सर्दछ |

- अनाबश्यक तनाब नलिनुहोला | यसको मृत्युदर कम छ | योजनाबद्ध रुपमा आफु तथा आफ्नो परिवारलाई सुरक्षित गर्नुहोला |

- हामी सबैले एकले अर्कोलाई सहयोग गरेर मानवताको उच्च उदाहरण बनौं | विषम परिस्थिति केहि समयपछि हट्छ | आगामी २ – ३ महिना धैर्य, संयम र सतर्क बनौं |

- सरकारले पुरै शक्ति लगाएर जनस्वास्थ्यका मापदण्ड पालना गराउने, अस्पतालको क्षमता बढाउने तथा निशुल्क उपचारको प्रबन्ध गर्ने काम गरोस् |

यस्तो छ कोरोनाको दोस्रो लहरको अवस्था : डा. पाण्डे

-डा.रवीन्द्र पाण्डे-

गतसाल फैलिएको महामारीभन्दा अहिलेको फरक छ । लक्षणविहिन धेरै छन् भने लक्षण देखिएका गम्भीर भएर अस्पताल भर्ना भएका छन्  ।बेलायतको नयाँ प्रजातिले बालबालिका तथा युवालाई तुलनात्मक रुपमा धेरै असर गरेको छ । बेलायतको प्रजाति गत सालको कोरोना भाइरसभन्दा ७० प्रतिशत धेरै संक्रामक छ | दीर्घरोग नभएका व्यक्ति पनि गम्भीर भएर अस्पतालमा छन् । गतसाल देखिएका कोभिड्का लक्षण यसपटक फरक छन् | यसपटक ज्वरो, खोकी नभएपनि पखाला, बान्ता, थकान, बिमिरा आदि लक्षणमात्र भएका व्यक्तिमा पनि कोरोना पुष्टि भएको छ |

- कुनै लक्षण देखियो भने वा संक्रमितसंग भेट भएको अवस्था भए परीक्षण गर्न ढिलो नगरौं |

- केहि बालबालिकालाई लक्षण नदेखिएर एक्कासी निमोनिया देखिएको र जांच गर्दा कोभिड पुष्टि भएको छ |

- केहि संक्रमितलाई पटकपटक पिसिआर नेगेटिभ देखिएपनि कोभिड निमोनिया भएर फोक्सो ड्यामेज भएको उपचाररत चिकित्सकले बताएका छन् |

- हरेक अस्पतालमा संक्रमितको चाँप बढेको छ |

- भारतसंग धेरै देशको हवाइ सम्पर्क बन्द छ | दैनिक हजारौं भारतीय नेपाल आएर अरब लगायतका देशमा जाँदैछन् | भारतबाट नेपाल आउने सबैलाई अनुगमन, निगरानी र परीक्षणमा चुक्नु हुँदैन | सिमानाकामा ब्यापक कडाइ / परीक्षण / क्वारेन्टिन / आइसोलेसनको पूर्ण तयारी गर्न ढिलो गर्नु हुँदैन |

- संक्रमण थोरै भएको बेला कन्ट्याक्ट ट्रेसिंग प्रभावकारी हुन्छ | अहिले कन्ट्याक्ट ट्रेसिंग निकै फितलो छ | सरकार मापदण्ड पालनाको लागि कडा नहुने हो भने यो पटकको लहरले ठूलो क्षति गर्ने सम्भावना छ |

- जनस्वास्थ्यका मापदण्डमा कडाइ, अनुगमन, निगरानी तथा जरिवाना नगर्ने देश नेपाल मात्र हो |

- संक्रमण फैलिएपछि दुख पाउनुभन्दा संक्रमण रोकथामको लागि सरकार र नागरिक अत्यन्तै जिम्मेवार हुनु जरुरी छ | गतसाल गरेका गल्ती दोहोर्याउनु भएन |

- हामी आम नागरिक अत्यन्तै जिम्मेवार हुनु जरुरी छ | हाम्रै लापरबाहीले संक्रमण सर्ने हो | संक्रमित भएर भौतिक, आर्थिक, मानसिक लगायत असर भोग्नुपर्ने हामीले नै हो | तसर्थ हामी अत्यन्तै जिम्मेवार भएर अनिबार्य रुपमा नाक र मुख छोपिने गरि डबल मास्क लगाऔं | मान्छेबाट मान्छेमा सर्ने भएकोले मान्छेसँग दुरी कायम गर्न नचुकौं |

- जोखिम अवस्थामा बिद्यालय बन्द गरेर भएपनि बालबालिकालाई बचाउनु पर्दछ | एक बर्ष पढाइ ढिलो भए केहि असर होला तर जीवन अमुल्य छ | अनलाइन पढाइको बिकल्प छैन | बिद्यालयबाट संक्रमण घरघरमा पुग्यो भने अकल्पनीय अवस्था हुनसक्छ |

- धेरै दौडधुप गरेर जोखिम मोल्नुभन्दा सम्भव भएसम्म घरमा बस्ने बानी गरौँ | कार्यस्थललाई सुरक्षित बनाऔं |

- सरकारले जारी गरेका सुचना तथा निर्देशन पालना गरौँ | आधिकारिक संस्था वा विज्ञको मात्र कुरा सुनौं | भ्रमको पछाडि नलागौं | भ्रम सबैभन्दा घातक महामारी हो |

- पाएसम्म कोरोनाको खोप लगाएर सुरक्षित बनौं | यसको अतिरिक्त इन्फ्लुएन्जा र निमोनियाको खोप पनि लगाऔं |

- पौष्टिक खाना, व्यायाम, निद्रा, सकारात्मक सोंच तथा प्रकृतिको उपभोग नै सबैभन्दा ठूलो इम्युन बुस्टर हुन् |

- नलागुन्जेल कोभिड केहि होइन | लागेपछि बर्बाद हो | आइसीयुबाट फर्केका व्यक्तिलाई थाहा हुन्छ. कोभिड के हो भन्ने ?

- देश लकडाउनको बाटोमा जानु हुँदैन | लकडाउनमा नजानको लागि जनस्वास्थ्य मापदण्ड पालना गर्ने / गराउने प्रमुख उपाय हो |

यो पटक एकदम सिरियस बनौं । डर / त्रास / अत्यास मानेर हैन, योजनापूर्वक सतर्क बनौं |

सबैले प्रण गरौँ – म संक्रमित हुनेछैन, मेरो परिवार र समाजलाई मैले बचाउनेछु |

पत्रु खाना नदिने नीति ?

-डा.अरुणा उप्रेती-

केही हप्तापहिले सरकारले १ देखि ५ कक्षासम्मका बालबालिकालाई दिइने दिवा खाजामा पत्रु खाना नदिने राम्रो निर्णय गरेको छ । यसको साथै ६ देखि १२ कक्षासम्मका विद्यार्थीका लागि पनि स्कुलका क्यान्टिनमा पत्रु खाना बेच्न नपाउने नियम ल्याउन जरुरी छ ।

यसो गर्दा बालबालिका तथा किशोर–कोशोरीले स्वस्थ खाना खान पाउँछन् । यो अभ्यासले भविष्यमा उनीहरु र उनीहरुका सन्ततीलाई पनि स्वस्थ खाना खाने बानी पार्छ । तर यो नीति कतिसम्म सफल हुन्छ भन्ने कुरा शिक्षा र स्वास्थ्य मन्त्रालयले स्कुलमा कति अनुगमन गर्छ, त्यसमा भर पर्छ ।

स्वस्थकर खाना महँगो हुन्छ भन्ने कतिपयको बुझाइ हुन्छ तर हामीले दैनिक खाने दालभात, रोटी, ढिँडो, हरियो तरकारी, अचार, फलफूल आदि सबै पौष्टिक हुन्छन् । तर भोजन सही तरिकाले पकाएको र ताजा हुन जरुरी छ । खाना एकैचोटि धेरै पकाउने, बासी खाने चलनचाहिँ ठीक होइन ।

महिलाहरुमा रगतको कमी भयो भने गर्भवती अवस्थामा पनि रगतको कमी हुन्छ र भ्रूण सानो हुन जान्छ, जन्मिदा कम तौलको, कमजोर जन्मिने सम्भावना हुन्छ ।

फलामको भाँडामा पकाइएको खाना, कोदो, फापर, लट्टे, पालुङ्गो, दही आदि नियमित खाने हो भने यसले स्वस्थ हुन सहयोग गर्छ । स्थानीय रुपमा पाइने कर्कलो, सिस्नु, फर्सीको मुन्टाजस्ता सागपातको प्रयोग गर्दा रक्तअल्पताको समस्या हुँदैन । दक्षिण भारतमा महिनावारी शुरु भएकी किशोरीलाई मेथीको लड्डु बनाएर खुवाउने विशेष चलन छ । यो खाँदा रगतको कमी हुँदैन ।

यस्तै घरवरिपरि नै पाइने विभिन्न गेडागुडी, सागपात, फलफूल, माछामासु, अण्डा, दूध–दही, ठाउँअनुसार पाइने विभिन्न अन्नहरु जस्तो– मकै, गहुँ, कोदो, फापर, उवा, जौ, चना आदि गर्भवतीलाई पर्याप्त मात्रामा खुवाउन सके आमा र शिशु दुवैलाई रगतको कमी नहुने मात्र होइन कि अन्य भिटामिन र सूक्ष्म पोषक तत्वहरुको पनि कमी हुँदैन । तर यस्तो खाना पनि कोचेर खुवाउनुचाहिँ हुँदैन ।

परम्परागत नेपाली खाना स्वस्थकर छ । यसमा भिटामिन, कार्बोहाइड्रेड, प्रोटिन, सूक्ष्म पोषण तत्व पर्याप्त छ ।

खाना पकाउँदा लसुन, प्याज, अदुवा, बेसार, खुर्सानी, धनियाँ, जीरा, मरिच, दालचिनी, टिम्बुर, जिम्बु, कागती आदि औषधीय गुण भएका वस्तुको प्रयोग गरिन्छ । स्वाद र स्वस्थता दुवै पाउनु नेपाली परम्परागत खानाका विशेषता हुन् । यसरी पकाएको भोजनमा रोगसँग लड्ने शक्ति छ भन्ने कुरा विभिन्न अध्ययनहरुले देखाएको छ ।

चामल, दाल गहुँ, कोदो फापर, जुनेलो, उवा, तरुल, चुकन्दर, सखरखण्ड, कर्कलो, सिस्नुजस्ता खाद्यवस्तु पौष्टिकताले भरिपूर्ण छन् । चेपाङहरुले खाने गिठ्ठा, भ्याकुर आदि पनि ऊर्जाका स्रोत हुन् । यिनमा रेसादार पदार्थका साथै सूक्ष्म पोषक तत्वहरु पनि हुन्छ ।

यसको साथै हाम्रा वर्षभरिका परम्परागत चाडपर्वहरु पनि पौष्टिक भोजनसँग जोडिएका छन् । वैशाखको अक्षय तृतियामा खाइने जौको सातु र सर्वत गर्मीमा लाभदायक छ । असार १५, साउने सङ्क्रान्ति, साउन १५, जनै पूर्णिमा, ठूलो एकादशी, दशैँ, तिहार, छठ, लोसार, माघे सङ्क्रान्ति आदि चाडपर्वमा खाने भोजन समयअनुसार आवश्यक पर्ने पौष्टिक खानासँग सम्बन्धित छन् ।

यस्तै विभिन्न जातजाति तथा समुदायले चाडपर्वहरुमा खाने खानाहरु पनि पौष्टिकताले भरिपूर्ण छन् । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म पाइने खानाहरु र तिनमा पाइने पौष्टिक तत्वका बारेमा कृषि मन्त्रालयले सूची प्रकाशित गरेको छ । तर यो जानकारी समुदाय र आममानिससमक्ष पु¥याउन सकेको छैन ।

पहिले कर्णालीको गेडागुडी, फापर, जौ, कोदो अपहेलित थियो भने अहिले धेरै माग छ । अहिले त कर्णालीको ‘मार्सी चामल’ पनि काठमाडौंको बजारमा पाइन्छ । आमसञ्चारमा भएको प्रचारकै कारण यसो भएको हो । त्यसैले कृषि मन्त्रालयले तयार गरेका जानकारी आममानिसमा पुर्‍याउन जरुरी छ ।

कोदो, फापर मधुमेहका लागि स्वस्थकर हुन्छ भन्ने प्रमाणित भएपछि अहिले यी खाद्यवस्तु पाँचतारे होटल, ठूला मलहरुमा पनि पाइन थालेको छ । आममानिसले अहिले कोदोको मम, रोटी, पिज्जा, चाउमिन खोजेर खान थालेका छन् ।

हाम्रो परम्परागत ज्ञान बीचमा हराएको थियो । अहिले वैज्ञानिक अध्ययनले सिद्ध गरेपछि तिनको पुनः खोजी हुन थालेको हो । म त कोदो, फापर, सुप हरेक हप्तामा दुई–तीनचोटि खान्छु । कोरोना महामारीको समयमा धेरै नेपालीले बेसार, मरिच, दालचिनी आदि मसलाको बारेमा धेरै चासो दिए र प्रयोग गरे, जुन हाम्रो परम्परागत भान्सामा प्रयोग हुँदै आएको छ ।

परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्दा बिचार गर्ने कि ?

-डा.अरुणा उप्रेती-

केहीअघि अछाम पुग्दा मेरो भेट त्यहाँको स्वास्थ्यकर्मीसँग भयो । एकै छिनको कुराकानीपछि उनले भनिन्, ‘मेरा विवाह भएको पाँच वर्ष भयो, बच्चा नपाउन पहिलो दुई वर्ष मैले डिपो प्रोभेरा (परिवार नियोजनको सुई) लगाएँ तर छोडेको तीन वर्ष भइसक्यो अझै बच्चा भएको छैन । डिपो लगाएपछि मेरो शरीर मोटो पनि हुँदै गएको थियो । अहिले छोडेपछि पनि तौल घटेको छैन ।’

यति भनिसकेपछि मैले उनलाई सोधें, ‘एउटा पनि बच्चा नभई किन डिपो प्रयोग गर्नुभएको ? यस्तो सल्लाह कसले दियो, तपाईंलाई ?’ यसको जवाफमा उनले भनिन्, ‘हामीलाई यसैगरी सिकाइएको छ । मैले तालिम दिँदा पनि बच्चा नभएका विवाहित दम्पतीले परिवार नियोजनका हर्मोनयुक्त साधन प्रयोग गर्दा हुन्छ भन्छु ।’

उनको जवाफले म अवाक भएँ । कुराकानी अगाडि बढाउँदै मैले भने, ‘हामी पनि परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्न सिकाउँछौं तर एउटा बच्चा पाएपछि मात्र । जसले तपाईंलाई यो सिकायो उसले आफ्नो छोरी, बुहारी, भान्जी कसैलाई पनि एउटा बच्चा नजन्माई हर्मोनयुक्त साधन परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गर्न लगाउँदैन । यो तपाईंप्रति गरिएको अन्याय हो ।’

परिवार नियोजनको साधनले महिलालाई गर्भवती हुनबाट रोक्छ । उनको जीवनको रक्षा गर्छ तर जथाभावी प्रयोग गर्दा यसले महिलाको स्वास्थ्य जीवनमा नराम्रा असर पर्न सक्छन् भन्नेबारे के स्वास्थ्य मन्त्रालयले विचार गरेको छ ?

एउटा पनि बच्चा नभई यसरी महिलाले परिवार नियोजनको सुई प्रयोग गर्दा कहिलेकाहीँ लामो समयसम्म बच्चै नहुने सम्भावना बढ्छ । सुदूरपश्चिमका महिलाहरूले गर्भ नरहोस् भनेर पहिलो बच्चा नहुँदै यसरी अनेक साधन प्रयोग गर्दा उनीहरूको बच्चा जन्मन ढिलो हुन्छ । यसले गर्दा उनीहरूलाई घर–समाजले अपमानित गरिन्छ । श्रीमान्ले ‘बाँझी भई’ भनेर अर्को विवाह गर्छन् । अनि ती महिलाका जीवनमा अनेक दुःख आइपर्छ ।

सुदूरपश्चिमका महिलाहरूलाई दिनदिनै यस्तो समस्या पर्छ तर भन्ने ठाउँ नभेटेर उनीहरू चुप बस्छन् । जनस्वास्थ्य कार्यालयको अनुगमनमा सायद यस्ता समस्याका बारे छलफलै हुँदैन । अनि महिला भएर जन्मनु श्राप नै होजस्तो हुन्छ, सुदूरपश्चिममा ।

सुदूर पच्छिमका महिलाहरू मात्र होइन अन्य बस्ने बिशोरी नवविवाहित दम्पतिहरू पनि ख्याल राख्नुमा एउटा बच्चा नभइकन जथाभावी हर्मोन युक्त डिपो, इलप्लाट जस्ता परिवार नियोजनका साधानहरू प्रयोग नै नगर्नोकस, यसले बेफाइदा गर्छ ।

यो लेख पढनेहरुले कृपया आफ्नो दिदी, श्रीमती, फूपु, काकीहरुलाई एउटा पनि बच्चा नभइकन महिलाले हर्मोन युत्त साधान प्रयोग नगरुन भनेर चेतना दिनुस् । काठमाडौँ बसे ठूला बडां, पढेलेखेकाले यसरी प्रयोग गर्दैनन् तर गाँउमा प्रयोग गर्न लगाइन्छ ।

हामी आफैँले विचार गरौँ ।

बढ्दो प्रदुषण, यी काम तत्काल गरौँः डा.रवीन्द्र पाण्डे

-डा.रवीन्द्र पाण्डे-

प्रदुषण फेरि कहालीलाग्दो अवस्थामा पुगेको छ । यो छिट्टै हट्ने संकेत देखिएको छैन । कति राजनीतिका कुरा मात्र गर्ने ? प्रदुषण बिकराल भएको अवस्थामा अल्पकालीन रणनीतिमा सक्रिय तथा सधैँ दीर्घकालीन रणनीतिमा क्रियाशील हुनुको बिकल्प छैन ।प्रदुषण खतरनाक मन्द बिष हो । हाम्रा बालबालिका, जेष्ठ नागरिक तथा दीर्घबिरामीलाई प्रदुषणले दिन प्रतिदिन अस्वस्थ बनाइरहेको छ ।

अहिलेको प्रदुषण हटाउनको लागि यी थोरै काम तत्काल गर्न सम्भव छ । 

-जोर / बिजोर सवारीसाधन संचालन

- वर्क फ्रम होम

- हप्तामा २ दिन बिदा

- महिनाको एकपटक ‘भेहिकल होली डे‘ को ब्यवस्था

- अनलाइन प्रणालीको भरपुर उपयोग

- पोलिथिन प्रयोगमा निषेध

- फोहोरलगायत अन्य वस्तु जलाउन निषेध

- आगालागी गर्नेलाई कडा कारबाही

- ट्राफिक प्रहरी सक्रिय भएर शंकास्पद हरेक सवारी साधानको सडकमै प्रदुषण जांच अनि प्रदुषणमा फेल भएका सवारी साधनमा जरिवाना

- इट्टाभट्टा लगायत प्रदुषण बढाउने कारखाना स्थानान्तरण

- अभियानको रुपमा सरसफाई र वृक्षारोपण

यो खालको प्रदुषणले

- मुटु र फोक्सोलाई बिरामी बनाउँछ ।

- मुटु र फोक्सोलाई धपेडी गराउँछ ।

- स्वाश्प्रश्वास प्रणालीका कोष नष्ट गर्छ ।

- दम, ब्रोंकाइटिस तथा क्यान्सर गराउँछ ।

- मुटु, फोक्सो तथा मष्तिस्कजन्य दीर्घरोगले मृत्यु गराउँछ ।

- फोक्सोको क्यान्सर हुन्छ ।

- फोक्सो ड्यामेज गराउँछ |

- मानसिक समस्या निम्त्याउँछ ।

- गर्भवती, सुत्केरी तथा शिशुलाई निकै असर गर्छ ।

- आयु घटाउँछ । आदि !

सकभर घरभित्र बसौं । बाहिर जाँदा चस्मा, मास्क, लाम्बाहुले कपडा, सनस्क्रिन लोसन तथा स्यानिताइजरको प्रयोग गरौँ ।

नेपालमा पनि देखिदैँछ लक्षणविहिन कोरोना संक्रमण : डा. रवीन्द्र पाण्डे .

-डा. रवीन्द्र पाण्डे-

.अहिले भारतमा फैलिएको कोरोना संक्रमण अधिकांश लक्षणविहिन पाइएको छ | एउटा अध्ययन अनुसार गत फेब्रुवरी १० देखि मार्च २० सम्म मुम्बईमा देखिएका ८५,००० केसमध्ये ६९,५०० केस लक्षणबिहिन अर्थात एसिम्प्टोमाटिक भएको तथा अस्पतालमा गएकामध्ये ८,००० व्यक्तिमा हल्का लक्षणमात्र देखिएका थिए |

भारतमा देखिएको कोरोना दोस्रो लहरको मृत्युदर ०.६ प्रतिशत मात्र रहेको छ |

.हाल नेपालमा अन्य रिपोर्टको लागि तथा सर्जरी वा ब्लड ट्रान्सफ्युजन गर्दा लक्षण नदेखिएका व्यक्तिमा पिसिआर पोजिटिभ देखिएको छ |

.अहिले मौसम परिवर्तन तथा प्रदुषणको कारण रुघाखोकी, ज्वरो लगायतका बिरामी बढेका छन् | व्यक्तिगत तवरमा तथा सरकारले पिसिआर परीक्षण बढाउने हो भने संक्रमितको संख्या बढ्ने देखिन्छ | लक्षणविहीन संक्रमणले संक्रमितलाई कम असर गर्ने तथा अर्को व्यक्तिमा सर्ने दर कम हुने भएपनि जोखिम बर्गमा संक्रमण प्रवेश गर्यो भने खतरा बढ्ने देखिन्छ |

.भारतमा संक्रमण भयाबह रुपमा बढ्ने आंकडासंगै नेपाल आउनेको संख्या बढिरहेको छ | तसर्थ सरकारले सिमानाकामा कडाइ गर्ने, परीक्षण अनिबार्य गर्ने, संक्रमितलाई आइसोलेसनमा राखेर उपचार गर्ने, लक्षण देखिएका तथा पिसिआर नेगेटिभ भएका व्यक्तिलाई क्वारेन्टिनमा राख्ने, समुदायमा परीक्षण गर्ने, कन्ट्याक्ट ट्रेसिंग प्रभावकारी बनाउने, उपचारको तयारी गर्ने, जनस्वास्थ्यका मापदण्ड कडाइका साथ पालना गराउने तथा खोप आयातलाई प्राथमिकता दिनु जरुरी छ |

महिनावारीको प्रश्नहरु ?

-डा.अरुणा उप्रेती-
आजभन्दा ४८ वर्षअघि एक बालिका दसैंका बेला महिनावारी भइन्। आमालाई भनेमा तत्कालिन संस्कृति अनुसार आमाले उनलाई १२ दिनसम्म बन्द कोठामा राख्ने भएकाले दशैं नै धरापमा पर्ने निश्चित थियो। दशैंमा पाइने नयाँ लुगा र दक्षिणाबाट वञ्चित हुने भएकाले बालिकाले महिनावारी भएको कुरा आमालाई नभनेर आफैं व्यवस्थापन गरिन्।

त्यसपछि उनले झण्डै ३ वर्षसम्म दसैं, तिहार र श्राद्धमासमेत कसैलाई भनिनन्। महिनावारी भएको बेला मन्दिर पनि गइन्।

ती बालिकाले कसरी त्यो उमेरदेखि कसैले थाहा नपाउने गरी महिनावारी व्यवस्थापन गरिन, कसरी उनलाई ‘पाप’ को डर लागेन, त्यो शायद ती बालिकाले आफैं पनि भन्न सक्दिनन्, किनभने ती बालिका म आफैं थिएँ।

तर केही महिला अधिकारकर्मीले पनि ‘महिनावारी रगत दूषित नै हो, यो बेलामा नकारात्मक ऊर्जा पैदा हुन्छ,’ भन्ने जस्ता गलत धारणाले गर्दा हाम्रो पढाई र विचार अझै १८ औं शताब्दीकै रहेको भान हुन्छ।

केही वर्षअघि भारतको केरलास्थित शाबरीमाला मन्दिरमा प्रजनन् उमेरका किशोरी र महिलालाई मन्दिरभित्र प्रवेश निषेध र अदालतले दिएको ‘प्रवेश गर्न पाउने’ भन्ने आदेशले केरलाको राजनीति तताएको थियो।

त्यहाँ भारतीय जनता पार्टीका नेता कार्यकर्ताहरू ‘हजारौं वर्षदेखि चलिआएको धार्मिक भावनालाई आदर गर्दै महिलालाई मन्दिरभित्र जान दिनु हुन्न’ भन्दै अदालतको आदेशविरूद्ध आन्दोलित भए।

‘महिनावारी हुने महिला मन्दिर पसे त्यहाँका देवता महिलाको शरीर देखेर लोभिन्छन्,’ भन्ने सोच सायद मन्दिरका पूजारी ठान्छन् होला। यही विचारले प्रजनन् उमेरका महिलालाई त्यहाँ जान दिनु हुँदैन भन्ने तर्क छ।

अर्थात मन्दिरभित्र पस्ने कुरा पनि महिलाको यौनिकतासँग जोडिएको छ। हजारौं वर्ष पहिलेको ‘ज्ञान’ अहिले अज्ञानता हो भन्ने कुरा सिद्ध भइसकेको छ, तर पूजारीहरू ‘हजारौं वर्ष अघिकै कुरा’ ठिक भन्छन्।

देवतालाई महिलाको शरीरमा लोभ लाग्छ, तर किन देवीहरू भएको ठाउँमा कुनै पनि पुरूषलाई प्रवेश निषेध गरिन्नँ। के पुरूष देवतालाई मात्र महिलाको शरीर देखेर लोभ लाग्ने हो र ? देवीहरूलाई किन लोभ नलाग्ने होला?

महिनावारी हुने महिलालाई शाबरीमाला मन्दिर पस्न नदिने धार्मिक गुरू र राजनीतिक दलका नेतालाई अहिलेको विज्ञानसँग आधुनिक शरीर विज्ञानको ज्ञान छैन भन्ने स्पष्ट छ। पहिले-पहिले १३–१४ वर्ष पुगेपछि बालिकाको रजस्वला (महिनावारी) हुन्थ्यो। प्राय ४४–४५ देखि ४९ वर्षसम्ममा महिनावारी सुकिसक्थ्यो। तर अहिले त ८–९ वर्षकी बालिका पनि रजस्वला हुन्छिन् र कोही कोही ५२, ५५ वर्षसम्मका महिला पनि रजस्वला हुन्छन्। यद्यपी यो ज्ञान नभएकाले ५० वर्ष उमेर पुगेका महिलालाई शाबरीमाला मन्दिर पस्न दिइँदोरहेछ।

रजश्वला उमेरका महिलालाई मन्दिर पस्न नदिनुको कारण के महिलाको यौनिकतालाई ध्यानमा राखिएर गरिएको होइन र? ५२ वर्षकी महिलाको महिनावारी सुकेको छैन भन्ने कुरा के शाबरीमाला मन्दिरका देवाताले थाहा हुन्न र? अनि यदि ९ वर्षकी बालिकाको महिनावारी शुरू भइसकेको भए पूजारीले के चिन्ह देख्लान्?

मन्दिर प्रवेश गरेका महिलाको शरीर देखेर लोभले देवताको ध्यान भड्किने भन्ने कुरा के पचाउन सकिने कुरा हो?

हाम्रा धार्मिक किताबले भन्छ, ‘भगवान त घटघटबासी छन्। उनी त प्रत्येक मानिसको मुटुमा छन्,’ के शाबरीमाला मन्दिरमा रहेका भगवान चाँही घटघटबासी हैनन्, के उनी रजश्वला हुने महिलाको शरीरबारे जान्दैनन्। के रजश्वला हुनु पनि उनले नै बनाएको होइन र?

पहिले-पहिले हनुमान ब्रम्हचारी भएकोले उनलाई महिलाले पूजा गर्न हुँदैन, छुनु हुँदैन भनिन्थ्यो। गायत्री मन्त्र देवीको प्रार्थनाको मन्त्र पनि महिलाले सुन्नु र पढ्नु हुँदैन, उनीहरू विटुला हुन्छन् भन्ने मानिन्थ्यो। तर समयसँगै महिलाले गायत्री मन्त्र सुन्न र पढ्न थाले। गायत्री मन्त्र कति जनाको मोबाइलमा नै छ, अहिले त। ठाउँ ठाउँमा बजिरहन्छ।

महिलाको महिनावारीलाई ‘अपबित्र’ भन्नेले ‘कामक्षा’ देवीको महिनावारीलाई चाहिँ पवित्र मान्छन्। हरेक वर्ष असार महिनामा ४ दिनको लागि कामक्षा मन्दिरको ढोका बन्द हुन्छ। किनकि, ‘देवी’ रजश्वला भएकी हुन्छिन्। ४ दिन पछि देवीले ‘महिनावारी व्यवस्थापन गर्न प्रयोग गरेको कपडा’ चाहिँ प्रसादको रुपमा सबैलाई बाँडिन्छ।

यदि कामख्या शावरीमाला मन्दिरमा जान चाहेमा के त्यहाँ प्रवेश गर्न पूजारीले देलान् ? यी प्रश्नहरुको उत्तर पक्कै पनि काल्पनिक हुन्छ। कामक्षा पनि हरेक वर्ष महिनावारी हुन्छिन् भने ‘देवता’ को मन्दिरमा उनलाई कसरी प्रवेश दिने ?

डा.उप्रेतीको फेसवुकबाट
 

"बाबाले सोध्लान नि खैँ छोरा भन्लान् रण जित्दै छ भन्दिए"

-लक्ष्मण सिटौला-

झलकमानले त्यतिबेला गायको यो गीत अहिलेसम्म पनि सार्थक भैरहेको छ। त्यतिबेला सायद छोराहरू रणमा होमिन जान्थे । मलाया लाहुरे, भारतीय सेना र बृटिस सेनामा ।रणमा जान लागेको आफ्नो छोरालाई दहि अक्षता लगाइदिएर आमाले बिदाइ गर्थिन छोराको दिर्घायुको लागि। जो युद्धमा जान्थ्यो उ फर्की आउँथ्यो वा आउदैनथ्यो केही भर हुदैनथ्यो । नेपाली सस्कृतीमा यो एउटा रोचक तर हिर्दयबिदारक प्रचनलन थियो। झलकमानले त्यही दृश्यलाई गीतको मालामा उनेका हुन्।

आज युद्धमा नभएर भोक र गरिबी बाट पार पाउन नेपालीका छोराछोरी काम गर्न बिदेश जान्छन् । युद्धमा जाने छोराहरुका लागि दहि अक्षता मुछेर रुने आमाहरू आज छोरा काम गरेको कर्मथलोमा लाइभ प्रसारण हेर्छिन र दङ्ग पर्छिन। समय बदलिएको छ। समय सग हामी बदलियौ। आज म को हु भन्ने कुरा सबैलाई ज्ञान छ। तर पनि यो म को हु भन्ने प्रश्न भने सदियौ देखि नेपालीको भाग्यमा प्रश्न बनेर लम्पसार अगाडि तेर्सिरहेको छ ।

म को हुँ ? मनको भित्तामा लेखिएको एउटा प्रस्न हु म स्वयं । मुटुको कित्तामा ठाेकिएको एउटा डाेब हुँ । साच्चै म को हु त ? के म झलकमान गन्धर्व हु ? कि म कविताको भोकले कलिलै उमेरमा मरेको धरानको बिमल गुरुङ पो हु कि ?सधैं मैले आफैलाइ सोध्दै आएको एउटा उत्तरहीन प्रस्न । म को हुँ ?

नाममा केही छैन । म जोसुकै हु । मतलब छैन । नाममा झलनाथ ठुलो कि झलकमान ? झलनाथ भुपु प्रधानमन्त्री । झलकमान एउटा जाबो गाइने । पोखराको गाइने । बैदामचोक तिर सारङ्गी रेटेर हिडथे रे ! झलकमान छैनन् । उनी देवताको प्यारा भएकोमा लाखौं लाई खिन्नता छ । झलकमान झलनाथ होइनन यति कुरो चै म ठोकुवा गरेर भन्न सक्छु । झलनाथ झलकमान पनि होइनन् । म चै के हु त ? कि म देवकोटाको मुनामदनको मदन हु ? पसिनाले सपना किन्न भोट जाने एउटा असफल लाहुरे । मदन उतै मरे ।मुना पनि मदनकै सम्झनामा यतै मरिन । इतिहास देखि बर्तमान सम्म यहाँ मुना र मदन बिचको बिछोडको कथा सारङीले गाइरहेकै छ तर कस्ले सुनिदिने । भोट जानेहरूको सपना कहिले पनि नतुइयोस भन्छु म तर बिधिको बिधान बिचित्रको छ ।

लाहुरेकै नियति भोगिरहेछ आज मेरो देशले। म देख्छु लर्को लर्को एयर्पोट बाट जाहाजको प्रत्येक खुड्किला ढोग्दै आमाको यादमा मुड्कीले छातीमा हान्दै जाहाज भित्र छिर्दै गरेका हुलका हुल युवाहरूलाइ । कि सहिद हुनुपर्यो कि लाहुर जान पर्यो अनि मात्रै परिवारको पेट पुजा हुन सक्छ यहाँ ।आजकल झुंडका झुन्ड सहिद हुन्छन । सहिद बन्नुमा कुनै तुक र अर्थ देख्दिन म । एबोर्सनमा फ्याकिने लाखौ भ्रुण पनि सहिद घोषणा हुन सक्छन कुनै दिन यदि यस्तै ताल हुने हो भने । नवरात्रीमा काटिने रागा र सहिद उस्तै उस्तै महत्वहीन बनाउन लागिसके राजनीतिक नेताहरूले । तीन करोड नेपाली लाई सहिद घोषणा गरिदिए हुन्छ बरु । सहिदको लिस्टमा मेरो नाम पर्योकी परेन भनेर झगडा गर्नुपर्ने दिन नआवोस ।

सहिद यहाँ जो पनि हुन्छ । कसैले नामै नसुनिएको सहिद हुनु छैन । आफ्नो टोल छिमेकीले पनि नाम नचिन्ने सहिद के काम ? मुर्दा माथी झन्डा ओढाउनु झन्डाकै अपमान । खै झलकमानले कहिले झन्डा ओढ्नु परेन । झन्डा बोकेर सडक जाम गर्नेहरूका लागि झलकमान झलमल गर्ने दुर आकाशमा चम्किने एउटा सितारा । झलमल गरि झलमलाउने नील आकाशका आवाज झककमान । अझैसम्म पाएका छैनन होला रेडियो नेपाल बाट आफ्नो अमर आवाजको रोयल्टी ।

" बाबाले सोध्लान नि खै छोरा भन्लान् रण जित्दै छ भन्दिए"

खै कस्ले जित्यो रण ! गल्फ मुलुकको तातो बालुवामा आफै देखि युद्ध गर्दैछन युवाहरु । कतिखेर को बाकसमा थुनिएर आउने हो। बिदेशी आवाजका ब्लुज र र्याप झ्याप गाउनेहरु सरकारको हन्डि खाएर बाचिरहेका होलान । के थाहा झलकमानको किड्नी पनि फेल भाको पो थियोे कि ? तर कहिले पनि बाटुले चौरमा बटुको थापेको थाहा भएन उनले । जङ्गलको बाघले उपचारको भिख माग्दैन । सापटि मागेका भए ऊनी पनि बाचिरहेका हुन्थे होलान् । आवाजका प्रथम उद्घोषक पश्चिमका लाली !

ज्युदा झलकमान कहिले बेचिएनन सापटिमा । झलनाथ भन्दा झलकमान प्यारो मलाई । झलनाथहरु पातलो दिसा आयो भने जाहाज बुकिङ गरेर बिदेश जान्छन् । झलकमानहरु उपचार नपाइ मर्छन। यहाँ राजनीतिक पर्खालमा अडेस लागेर रोगी बाच्नेहरुलाइ सुर्य जता पनि अस्ताउन सक्छ बाल छैन । मुटु फेरेर पनि बाच्न सकिने युगमा युवाका झरिला शरीर जब बाकस भित्र कोचिएर आउँछ अनि म सम्झिन्छु तिम्रै गीत झलकमान ! " आमैले सोध्लिननी खै छोरा भनी "

पुरस्कारको पसल थापेर लगानीको ब्याज माग्ने बौद्धिक भिखारीहरुको भिडमा झलकमान एक्ला एकलब्ब्य थिए वा प्रगीतका हरिभक्त कटुवाल थिए वा नुतनताका भीम बिराग थिए । थाहा छैन झलकमान के थिए तर झलकमान सहस्र नेपालीका छातीमा बाचिरहने नेपाल रत्न थिए। गायिने किरा भने कतिले उन्लाइ । सारङ्गी खोसिए हातबाट । लखेटेर पारी पुर्याउन पनि खोजियो तर झलकमान नेपाली गन्धर्वका नुतन धुन थिए ।

भोलि नाङ्गै नाच्ने ज्योति मगर सास्क्रुतिक मन्त्री भइन भने ज्युदा भजन शिरोमणि भक्तराजलाई उनैले दोसल्ला ओढाउलीन र त्यो बेला भक्तराजका आँखाबाट इतिहासको अश्रुधारा बहला र यही हेर्न बाकी त छ अब । यो भिल्लको देश हो यहाँ मणि मिल्किन्छन ।

तिमी बाचेको भए तिम्रा आसुले सिरानी धुन सेतीको पानी चाहिन्नथ्यो ओ मेरा प्रीय गायक झलकमान ! । तिम्रा सारङ्गी पेट भोकको र्याइ र्याइ गाउथ्यो । ठिकै भो बाचेर बौलाहा बनिनु भन्दा मरेर सबको छातीमा बाच्नु नै उत्तम हो कि ?

यहाँ देशभक्ती गीत होइन पार्टी स्तुतिको भाका हाल्न जान्नुपर्छ।

यहाँ साँस्कृतिक गीत होइन बैशकी नारीलाइ पोइल जान प्रेरित गर्ने गीत गाउनु पर्छ अनि मात्रै बिकिन्छ ।

ओ स्वर्गवासी झलकमान ! खै तिम्रो गीत ? सेती दोभानको बालुवा तिम्रा आसुले भिजे होलान , दरौदीको किनारमा तिम्रा गीत रुदै होलान। ओइ स्वभिमानी सितारा ! तिम्रा प्रसुन गीतहरु गङ्गामा बगिरहेको छ यतिबेला म कान थापेर सुन्दै छु । जीवन शर्मा ! तिमीले गायको नेपाली स्वाभिमानको गीत ! ओ पाख्रीन दाइ तिमी गाउँदा गाउदै रगत छादेर मंचमा ढल्यौ खोइ के पायौ र ? । तिमीहरूले यौनका गीत गायनौ पछि पर्यौ । स्वाभिमान नबेच्नेहरुको हालत यस्तै हुन्छ । जब बैशका यौवनका यौनका उत्ताउला गीत गाउँछौँ अनि मात्रै पो सम्मानित सभासद होइन्छ यहाँ । स्वाभिमान झुक्छ यहाँ बेमान उठछ ।

झलकमान ! तिम्रो मुर्छनाको लयमा म आफ्नो बिम्ब खोजिरहेछु । भक्तराज थलापरेको बिसौ बर्ष भो । यतिबेला राम पनि बनबास बाट अयोध्या फर्किसकेका थिए तर भक्तराजको घरमा कोहि फर्केका छैनन् होला । गीतका गालिवहरुको चिहानमा मृत माला चढाउनु मात्रै आउछ नेताहरु ! त्यो पनि एक दिनको पुन्ने तिथिमा ।

दिनदिनै अफिस जादा नारायण गोपाल चोकमा उभिएको शालिक देख्छु । मलाई त्यो शालिकले नेपालका शालिकरामहरुलाइ गिजाए जस्तो लाग्छ । तिनै गायक हुन जो किड्नी फेल भएर मरे । झलकमान ! तिम्रो आवाजको पुस्तौनी ध्वनि अन्नपूर्णको शुभ्र शान्त आकाश मुनि चुपचापले बसेको छ । धेरै भो त्यस्को लयमा म मुर्छित नभएको । मिल्छ भने अन्नपूर्ण लाई एक चोटि भनिदेउन बिन्ती त्यो सश्य श्यामल ओतमा गुन्जिउन तिम्रा माधुर्य मुर्छनाहरु । मलाई देउन छुन तिम्रो प्यारो सारङ्गी खै कहाँ राखेका छौ झलकमान ?।

मलाई स्वप्न स्वतन्त्रताको नेपाली रास्ट्र गीत गाउन मन लागेको छ । मलाई मर्स्याङदी पुत्र माधव घिमिरेको "ज्योतीको पन्ख उचाली" धुन गाउन मन लागेको छ । खै कहाँ छोडेर गयौ तिम्ले तिम्रो जीवन गीत बोलेको नेपाली सारङ्गी भनिदेउन झलकमान !

मलाई रिमालको " जङ्गी निशान हाम्रो " गाउन मन लागेको छ तिम्रै सारङ्गी रेटेर । मलाइ तारादेवीको " काली पारी दाइ कति राम्रो" गुनगुनाउन मन लागेको छ । भनन बिन्ती खै तिम्रो सारङ्गी ? इतिहासले बिर्सिदै गएको नातीकाजीको स्वर सङीत " नेपाली हामी रहौला कहाँ नेपालै नरहे" असाध्य गाउन मन लागेको छ । खै कहाँ छ तिम्रो सारङ्गी ?

तिमी सुतेको, तिमी हिड्ने सबै बाटोतिर हेरिसके तर देखिन तिम्रो सारङ्गी । कि तार छिनेर असरल्ल भैमा कतै रोएर पो बसेको छ कि । मैले देखिन । एकफेर देखे भने तिम्ले रेटेको त्यो सारङ्गीलाइ पेटभरि माया गर्ने धोको छ ।

तिमी नभए पनि तिमी त्यही सारङ्गीमा बाचिरहेको प्रतीत हुन्छ मलाई । मरी जाउ मलाई खै के भाको पो हो तिम्रो हातले छोएको त्यो सारङ्गीमा तिम्ले पिएको मीठो जाणको बास्ना पो आको होलानी ! केही बर्ष अगाडि मैले नारायण गोपालले बजाएको हारमोनियमको पर्दालाइ छोएको थिए । अलिकति गुनगुनाए म " जीवन देखि धेरै -धेरै नै थाकेर म मुर्दा भएको तिमी आज हेर ।'

तिम्रो सिरानीमा तार छिनेको अवस्थामा नदेखु मैले त्यो सारङ्गी अव । किनकि मलाई गाउनुछ " हजार सपनाहरूको माया लागेर आउँछ "। भक्तराजको गोधुली आखामा अझैसम्म बाचिरहेको छ धेरै - धेरै सपना । हामी सबै नेपालीहरुको हजार सपना ! ओइ मेरा प्रीय मोजार्ट संभावनाको सारङी भिरेर सयौ युवाले बिदेशमै आफ्ना सपनाहरू खोजिरहेको यो परिवेशमा दिनदिनै तिनैको लासको बाक्सा एयरपोर्ट बाट सिलबन्दी भएर आउदा इतिहासमा हराएका थुप्रै अरनिको लाई सम्झन्छु म । सारङीले झुठो कहिले बोल्दैन । रेटियो भने बोल्छ नरेटेमा बोल्दैन । असाध्य सोझो छ यो सारङ्गी । सयौंका सपनाका गीतहरु गायो यस्ले । सयौंका बिछोडको गीत गायो यस्ले ।

कुनै बेला दरबार पस्न पनि अनुमति थियो यस्लाइ । कुनै बेला बाटुले चौरमा पनि गुन्जियो यो झलकमानको आवाज बाट । अहिले झलकमान छैनन । यतिबेला झलकमानको सारङ्गीमा धुलो जमेको होला । तारहरु असरल्ल छिनेको अवस्थामा होलान । कस्ले स्याहार सम्भार गर्ने यस्को ? आजकल कला सुन्दैनन मान्छे । कला बुझ्दैनन मान्छे । आजकल मान्छेको भिडले तरुनीको तिघ्रा हेर्छ । देखाउनेको पनि कमि छैन हेर्नेको पनि कमि छैन । दुवै दोषी छन । न स्त्री मात्रै दोषी न पुरुष मात्रै दोषी । अहिलेका बाबाहरुलाइ छोरी जोगाउनु गार्हो छ। आमाहरुले खोइ छोरा होइन खोइ छोरी भनेर पुकारी रहेका छन । समयले यसरी झुक्याएर हामीलाई यति पर ल्याइसकेको छ कि हामी पुरै डिजिटल भयौ। जे भयौ र जे भए पनि आखिर धुन निकाल्न त सारङी नरेटि सुखै रहेनछ । रेटु कर्मरुपी सारङ्गी र समयको प्रवाहमा बगु गतिशील त हुनुनै छ नत्र लेउ लाग्छ जिन्दगीको डुङ्गामा !

laxmanrajsitaula@gmail.com

"बाबाले सोध्लान नि खै छोरा भन्लान् रण जित्दै छ भन्दिए"

-लक्ष्मण सिटौला-

झलकमानले त्यतिबेला गायको यो गीत अहिलेसम्म पनि सार्थक भैरहेको छ। त्यतिबेला सायद छोराहरू रणमा होमिन जान्थे । मलाया लाहुरे, भारतीय सेना र बृटिस सेनामा ।रणमा जान लागेको आफ्नो छोरालाई दहि अक्षता लगाइदिएर आमाले बिदाइ गर्थिन छोराको दिर्घायुको लागि। जो युद्धमा जान्थ्यो उ फर्की आउँथ्यो वा आउदैनथ्यो केही भर हुदैनथ्यो । नेपाली सस्कृतीमा यो एउटा रोचक तर हिर्दयबिदारक प्रचनलन थियो। झलकमानले त्यही दृश्यलाई गीतको मालामा उनेका हुन्।

आज युद्धमा नभएर भोक र गरिबी बाट पार पाउन नेपालीका छोराछोरी काम गर्न बिदेश जान्छन् । युद्धमा जाने छोराहरुका लागि दहि अक्षता मुछेर रुने आमाहरू आज छोरा काम गरेको कर्मथलोमा लाइभ प्रसारण हेर्छिन र दङ्ग पर्छिन। समय बदलिएको छ। समय सग हामी बदलियौ। आज म को हु भन्ने कुरा सबैलाई ज्ञान छ। तर पनि यो म को हु भन्ने प्रश्न भने सदियौ देखि नेपालीको भाग्यमा प्रश्न बनेर लम्पसार अगाडि तेर्सिरहेको छ ।

म को हुँ ? मनको भित्तामा लेखिएको एउटा प्रस्न हु म स्वयं । मुटुको कित्तामा ठाेकिएको एउटा डाेब हुँ । साच्चै म को हु त ? के म झलकमान गन्धर्व हु ? कि म कविताको भोकले कलिलै उमेरमा मरेको धरानको बिमल गुरुङ पो हु कि ?सधैं मैले आफैलाइ सोध्दै आएको एउटा उत्तरहीन प्रस्न । म को हुँ ?

नाममा केही छैन । म जोसुकै हु । मतलब छैन । नाममा झलनाथ ठुलो कि झलकमान ? झलनाथ भुपु प्रधानमन्त्री । झलकमान एउटा जाबो गाइने । पोखराको गाइने । बैदामचोक तिर सारङ्गी रेटेर हिडथे रे ! झलकमान छैनन् । उनी देवताको प्यारा भएकोमा लाखौं लाई खिन्नता छ । झलकमान झलनाथ होइनन यति कुरो चै म ठोकुवा गरेर भन्न सक्छु । झलनाथ झलकमान पनि होइनन् । म चै के हु त ? कि म देवकोटाको मुनामदनको मदन हु ? पसिनाले सपना किन्न भोट जाने एउटा असफल लाहुरे । मदन उतै मरे ।मुना पनि मदनकै सम्झनामा यतै मरिन । इतिहास देखि बर्तमान सम्म यहाँ मुना र मदन बिचको बिछोडको कथा सारङीले गाइरहेकै छ तर कस्ले सुनिदिने । भोट जानेहरूको सपना कहिले पनि नतुइयोस भन्छु म तर बिधिको बिधान बिचित्रको छ ।

लाहुरेकै नियति भोगिरहेछ आज मेरो देशले। म देख्छु लर्को लर्को एयर्पोट बाट जाहाजको प्रत्येक खुड्किला ढोग्दै आमाको यादमा मुड्कीले छातीमा हान्दै जाहाज भित्र छिर्दै गरेका हुलका हुल युवाहरूलाइ । कि सहिद हुनुपर्यो कि लाहुर जान पर्यो अनि मात्रै परिवारको पेट पुजा हुन सक्छ यहाँ ।आजकल झुंडका झुन्ड सहिद हुन्छन । सहिद बन्नुमा कुनै तुक र अर्थ देख्दिन म । एबोर्सनमा फ्याकिने लाखौ भ्रुण पनि सहिद घोषणा हुन सक्छन कुनै दिन यदि यस्तै ताल हुने हो भने । नवरात्रीमा काटिने रागा र सहिद उस्तै उस्तै महत्वहीन बनाउन लागिसके राजनीतिक नेताहरूले । तीन करोड नेपाली लाई सहिद घोषणा गरिदिए हुन्छ बरु । सहिदको लिस्टमा मेरो नाम पर्योकी परेन भनेर झगडा गर्नुपर्ने दिन नआवोस ।

सहिद यहाँ जो पनि हुन्छ । कसैले नामै नसुनिएको सहिद हुनु छैन । आफ्नो टोल छिमेकीले पनि नाम नचिन्ने सहिद के काम ? मुर्दा माथी झन्डा ओढाउनु झन्डाकै अपमान । खै झलकमानले कहिले झन्डा ओढ्नु परेन । झन्डा बोकेर सडक जाम गर्नेहरूका लागि झलकमान झलमल गर्ने दुर आकाशमा चम्किने एउटा सितारा । झलमल गरि झलमलाउने नील आकाशका आवाज झककमान । अझैसम्म पाएका छैनन होला रेडियो नेपाल बाट आफ्नो अमर आवाजको रोयल्टी ।

" बाबाले सोध्लान नि खै छोरा भन्लान् रण जित्दै छ भन्दिए"

खै कस्ले जित्यो रण ! गल्फ मुलुकको तातो बालुवामा आफै देखि युद्ध गर्दैछन युवाहरु । कतिखेर को बाकसमा थुनिएर आउने हो। बिदेशी आवाजका ब्लुज र र्याप झ्याप गाउनेहरु सरकारको हन्डि खाएर बाचिरहेका होलान । के थाहा झलकमानको किड्नी पनि फेल भाको पो थियोे कि ? तर कहिले पनि बाटुले चौरमा बटुको थापेको थाहा भएन उनले । जङ्गलको बाघले उपचारको भिख माग्दैन । सापटि मागेका भए ऊनी पनि बाचिरहेका हुन्थे होलान् । आवाजका प्रथम उद्घोषक पश्चिमका लाली !

ज्युदा झलकमान कहिले बेचिएनन सापटिमा । झलनाथ भन्दा झलकमान प्यारो मलाई । झलनाथहरु पातलो दिसा आयो भने जाहाज बुकिङ गरेर बिदेश जान्छन् । झलकमानहरु उपचार नपाइ मर्छन। यहाँ राजनीतिक पर्खालमा अडेस लागेर रोगी बाच्नेहरुलाइ सुर्य जता पनि अस्ताउन सक्छ बाल छैन । मुटु फेरेर पनि बाच्न सकिने युगमा युवाका झरिला शरीर जब बाकस भित्र कोचिएर आउँछ अनि म सम्झिन्छु तिम्रै गीत झलकमान ! " आमैले सोध्लिननी खै छोरा भनी "

पुरस्कारको पसल थापेर लगानीको ब्याज माग्ने बौद्धिक भिखारीहरुको भिडमा झलकमान एक्ला एकलब्ब्य थिए वा प्रगीतका हरिभक्त कटुवाल थिए वा नुतनताका भीम बिराग थिए । थाहा छैन झलकमान के थिए तर झलकमान सहस्र नेपालीका छातीमा बाचिरहने नेपाल रत्न थिए। गायिने किरा भने कतिले उन्लाइ । सारङ्गी खोसिए हातबाट । लखेटेर पारी पुर्याउन पनि खोजियो तर झलकमान नेपाली गन्धर्वका नुतन धुन थिए ।

भोलि नाङ्गै नाच्ने ज्योति मगर सास्क्रुतिक मन्त्री भइन भने ज्युदा भजन शिरोमणि भक्तराजलाई उनैले दोसल्ला ओढाउलीन र त्यो बेला भक्तराजका आँखाबाट इतिहासको अश्रुधारा बहला र यही हेर्न बाकी त छ अब । यो भिल्लको देश हो यहाँ मणि मिल्किन्छन ।

तिमी बाचेको भए तिम्रा आसुले सिरानी धुन सेतीको पानी चाहिन्नथ्यो ओ मेरा प्रीय गायक झलकमान ! । तिम्रा सारङ्गी पेट भोकको र्याइ र्याइ गाउथ्यो । ठिकै भो बाचेर बौलाहा बनिनु भन्दा मरेर सबको छातीमा बाच्नु नै उत्तम हो कि ?

यहाँ देशभक्ती गीत होइन पार्टी स्तुतिको भाका हाल्न जान्नुपर्छ।

यहाँ साँस्कृतिक गीत होइन बैशकी नारीलाइ पोइल जान प्रेरित गर्ने गीत गाउनु पर्छ अनि मात्रै बिकिन्छ ।

ओ स्वर्गवासी झलकमान ! खै तिम्रो गीत ? सेती दोभानको बालुवा तिम्रा आसुले भिजे होलान , दरौदीको किनारमा तिम्रा गीत रुदै होलान। ओइ स्वभिमानी सितारा ! तिम्रा प्रसुन गीतहरु गङ्गामा बगिरहेको छ यतिबेला म कान थापेर सुन्दै छु । जीवन शर्मा ! तिमीले गायको नेपाली स्वाभिमानको गीत ! ओ पाख्रीन दाइ तिमी गाउँदा गाउदै रगत छादेर मंचमा ढल्यौ खोइ के पायौ र ? । तिमीहरूले यौनका गीत गायनौ पछि पर्यौ । स्वाभिमान नबेच्नेहरुको हालत यस्तै हुन्छ । जब बैशका यौवनका यौनका उत्ताउला गीत गाउँछौँ अनि मात्रै पो सम्मानित सभासद होइन्छ यहाँ । स्वाभिमान झुक्छ यहाँ बेमान उठछ ।

झलकमान ! तिम्रो मुर्छनाको लयमा म आफ्नो बिम्ब खोजिरहेछु । भक्तराज थलापरेको बिसौ बर्ष भो । यतिबेला राम पनि बनबास बाट अयोध्या फर्किसकेका थिए तर भक्तराजको घरमा कोहि फर्केका छैनन् होला । गीतका गालिवहरुको चिहानमा मृत माला चढाउनु मात्रै आउछ नेताहरु ! त्यो पनि एक दिनको पुन्ने तिथिमा ।

दिनदिनै अफिस जादा नारायण गोपाल चोकमा उभिएको शालिक देख्छु । मलाई त्यो शालिकले नेपालका शालिकरामहरुलाइ गिजाए जस्तो लाग्छ । तिनै गायक हुन जो किड्नी फेल भएर मरे । झलकमान ! तिम्रो आवाजको पुस्तौनी ध्वनि अन्नपूर्णको शुभ्र शान्त आकाश मुनि चुपचापले बसेको छ । धेरै भो त्यस्को लयमा म मुर्छित नभएको । मिल्छ भने अन्नपूर्ण लाई एक चोटि भनिदेउन बिन्ती त्यो सश्य श्यामल ओतमा गुन्जिउन तिम्रा माधुर्य मुर्छनाहरु । मलाई देउन छुन तिम्रो प्यारो सारङ्गी खै कहाँ राखेका छौ झलकमान ?।

मलाई स्वप्न स्वतन्त्रताको नेपाली रास्ट्र गीत गाउन मन लागेको छ । मलाई मर्स्याङदी पुत्र माधव घिमिरेको "ज्योतीको पन्ख उचाली" धुन गाउन मन लागेको छ । खै कहाँ छोडेर गयौ तिम्ले तिम्रो जीवन गीत बोलेको नेपाली सारङ्गी भनिदेउन झलकमान !

मलाई रिमालको " जङ्गी निशान हाम्रो " गाउन मन लागेको छ तिम्रै सारङ्गी रेटेर । मलाइ तारादेवीको " काली पारी दाइ कति राम्रो" गुनगुनाउन मन लागेको छ । भनन बिन्ती खै तिम्रो सारङ्गी ? इतिहासले बिर्सिदै गएको नातीकाजीको स्वर सङीत " नेपाली हामी रहौला कहाँ नेपालै नरहे" असाध्य गाउन मन लागेको छ । खै कहाँ छ तिम्रो सारङ्गी ?

तिमी सुतेको, तिमी हिड्ने सबै बाटोतिर हेरिसके तर देखिन तिम्रो सारङ्गी । कि तार छिनेर असरल्ल भैमा कतै रोएर पो बसेको छ कि । मैले देखिन । एकफेर देखे भने तिम्ले रेटेको त्यो सारङ्गीलाइ पेटभरि माया गर्ने धोको छ ।

तिमी नभए पनि तिमी त्यही सारङ्गीमा बाचिरहेको प्रतीत हुन्छ मलाई । मरी जाउ मलाई खै के भाको पो हो तिम्रो हातले छोएको त्यो सारङ्गीमा तिम्ले पिएको मीठो जाणको बास्ना पो आको होलानी ! केही बर्ष अगाडि मैले नारायण गोपालले बजाएको हारमोनियमको पर्दालाइ छोएको थिए । अलिकति गुनगुनाए म " जीवन देखि धेरै -धेरै नै थाकेर म मुर्दा भएको तिमी आज हेर ।'

तिम्रो सिरानीमा तार छिनेको अवस्थामा नदेखु मैले त्यो सारङ्गी अव । किनकि मलाई गाउनुछ " हजार सपनाहरूको माया लागेर आउँछ "। भक्तराजको गोधुली आखामा अझैसम्म बाचिरहेको छ धेरै - धेरै सपना । हामी सबै नेपालीहरुको हजार सपना ! ओइ मेरा प्रीय मोजार्ट संभावनाको सारङी भिरेर सयौ युवाले बिदेशमै आफ्ना सपनाहरू खोजिरहेको यो परिवेशमा दिनदिनै तिनैको लासको बाक्सा एयरपोर्ट बाट सिलबन्दी भएर आउदा इतिहासमा हराएका थुप्रै अरनिको लाई सम्झन्छु म । सारङीले झुठो कहिले बोल्दैन । रेटियो भने बोल्छ नरेटेमा बोल्दैन । असाध्य सोझो छ यो सारङ्गी । सयौंका सपनाका गीतहरु गायो यस्ले । सयौंका बिछोडको गीत गायो यस्ले ।

कुनै बेला दरबार पस्न पनि अनुमति थियो यस्लाइ । कुनै बेला बाटुले चौरमा पनि गुन्जियो यो झलकमानको आवाज बाट । अहिले झलकमान छैनन । यतिबेला झलकमानको सारङ्गीमा धुलो जमेको होला । तारहरु असरल्ल छिनेको अवस्थामा होलान । कस्ले स्याहार सम्भार गर्ने यस्को ? आजकल कला सुन्दैनन मान्छे । कला बुझ्दैनन मान्छे । आजकल मान्छेको भिडले तरुनीको तिघ्रा हेर्छ । देखाउनेको पनि कमि छैन हेर्नेको पनि कमि छैन । दुवै दोषी छन । न स्त्री मात्रै दोषी न पुरुष मात्रै दोषी । अहिलेका बाबाहरुलाइ छोरी जोगाउनु गार्हो छ। आमाहरुले खोइ छोरा होइन खोइ छोरी भनेर पुकारी रहेका छन । समयले यसरी झुक्याएर हामीलाई यति पर ल्याइसकेको छ कि हामी पुरै डिजिटल भयौ। जे भयौ र जे भए पनि आखिर धुन निकाल्न त सारङी नरेटि सुखै रहेनछ । रेटु कर्मरुपी सारङ्गी र समयको प्रवाहमा बगु गतिशील त हुनुनै छ नत्र लेउ लाग्छ जिन्दगीको डुङ्गामा !

laxmanrajsitaula@gmail.com

किशोरी होशियार, जथाभाबी परिवार नियोजन साधन प्रयोग नगर्नु ?

-डा.अरुणा उप्रेती-

पूर्वको एक जिल्लामा १५ वर्षीया किशोरीको एक किशोरसँग सम्बन्ध भएपछि महिनावारी रोकियो । उनले ७ हप्तामै गर्भपतनको औषधि खाइछन् । त्यसको एक हप्तापछि पेट एकदमै दुखेर बेहोस भइछन् । अस्पताल लगेपछि गर्भनलीमा गर्भ बसेको थाहा भएछ । त्यो फुटेर आन्तरिक रक्तश्रावका कारण उनको ज्यानै खतरामा परेको रहेछ । शल्यक्रिया गरेपछि ज्यान त बच्यो तर जोसँग उनको सम्बन्ध भएको थियो, उनले नचिनेझैं गर्छन् रे ! उनका परिवार अपमानित हुने डरका कारण प्रहरीकहाँ जान मानेनछन् । ती किशोर अहिले काठमाडौंमा उच्च शिक्षा लिँदै छन् । किशोरी मानसिक रोगको औषधि खाएर बसेकी छन् । पढाइ त छुट्यो नै, उनलाई आफूमाथि दुःखको ठूलो पहाड खसेजस्तै भएको छ ।

त्यहाँका एक शिक्षकले भनेका थिए,‘किशोरकिशोरीलाई गर्भपतन अधिकारबारे भन्यौं तर उनीहरूलाई आफ्नो शरीरप्रतिको जिम्मेवारीचाहिँ सिकाउन सकेनौं । यसले किशोरीहरूको जीवनमा धेरै नराम्रो असर परेको छ ।’

गर्भपतन, आकस्मिक परिवार नियोजन, कन्डम आदिबारे अनेक जानकारीमूलक वा व्यापारिक विज्ञापन सञ्चारमाध्यममा आउँछन् तर कुनैले पनि यस्ता साधनहरू जिम्मेवारीपूर्वक प्रयोग गर्नुपर्छ भन्दैनन्, न त शरीर परिपक्व भएपछि मात्र यौनसम्पर्क गर्नुपर्छ नै भन्छन् । किशोरीलाई नै लक्षित गरेर यौन–यौनिकतासम्बन्धी खासै कार्यक्रम रेडियो र टेलिभिजनमा आउँदैनन्, न त विज्ञापनहरूले नै यो विषयलाई समेट्छन् । उनीहरूका यौन र यौनिकतासम्बन्धी जिज्ञासा पनि कतै सुनिँदैन ।

धेरै किशोरीले यौनसम्पर्क गरेपछि ‘इमर्जेन्सी औषधि’ खाएको तर यसरी जथाभावी औषधि प्रयोग गर्दा स्वास्थ्यमा कति नराम्रो असर परेको छ भन्ने विचार गर्दैनन् ।

झापाको ९ कक्षा पढ्ने १७ वर्षीया किशोरीको १८ वर्षीय किशोरसँग यौनसम्पर्क भएपछि गर्भ बसेको रहेछ । दुवैले एक निजी औषधि पसलमा गर्भपतन गराउन कोसिस गरेछन् । अति रक्तस्राव भएकाले किशोरी अस्पताल जानुपरेको रहेछ । औषधि पसलेले किशोरको परिवारलाई यसबारे जानकारी दिए छन् । आमाबुबा अस्पताल नपुग्दै किशोर डराएर भारततिर भागे छन् ।

किशोरीको ज्यान बच्यो तर बेइज्जत हुने डरका कारण उनको परिवारले यो घटनाबारे कसैलाई भनेन । निको भएर घर फर्केपछि ती किशोरीको १८ वर्षमै विवाह गराइदिएछन् । विवाह गराइसकेपछि उनका आमाबुबाले उनलाई भनेछन्, ‘हाम्रा लागि अब तँ मरिस्, तेरो लोग्नेको घरमा जेसुकै होस्, हामीलाई वास्तै छैन ।’

यो हाम्रो समाजको प्रतिनिधि घटना हो । यस्तोमा किशोरकिशोरीले कहाँबाट गएर के कुरा बुझ्ने ? उनीहरूले यौनसम्पर्क गर्नु मात्र ‘प्रेम’ होइन भन्ने तथ्य कहाँबाट लिने ?

‘केटा साथी’ वा ‘केटी साथी’ बनाएर यौनसम्पर्क भएन भने जीवनै खेर गयो भन्ने भावना उनीहरूले कसरी त्याग्ने ? यौन सम्बन्ध पेडाजस्तो जुन बेला खाए पनि हुन्छ भन्ने कुरा गलत हो भन्ने कताबाट सिक्ने ? यी सबै प्रश्नको जवाफ दिन कतै न कतैबाट छलफलको सुरुवात हुनुपर्छ । किशोरकिशोरीलाई ‘यौनसम्बन्ध’ नै ‘प्रेम’ होइन, यो एकछिनको आकर्षण हो, हराइहाल्छ भन्ने जानकारी र परामर्श जति छिटो दिन सक्यो त्यति राम्रो ।

डा.उप्रेतीको फेसबुकबाट